Poética de Aristóteles

Tratado sobre as regras que observan un xénero literario ou artístico, unha escola ou un autor.

Poéticas do teatro: 

• De Artaud: O teatro e o seu dobre (1938)

• De Eugenio Barba: A canoa de papel (1992)

• De Grotowski: Cara un teatro pobre (1968)

• De Brecht: Pequeno Organon (1948)

• De Aristóteles: Poética  (entre 335 e 323 a. C.)

• Do Teatro da India: Natyasastra (entre o 400 e o 200 a. C.)

• Do teatro Noh: O libro da transmisión da flor e o estilo (1423)

• De Lope de Vega, Arte nuevo de hacer comedias (1609)

• De Horacio, de Pinciano, de Boileau, etc.

As poéticas poden ser descriptivas e analíticas (Aristoteles), ou prescriptivas e moralizantes (Pinciano), ou académico-filosóficas, ou proactivas como recetarios. 

• A Poética de Aristóteles propón a sumisión do escénico ao poético [ou ao literario, se se prefire] (Sánchez, 15)

• A idea de necesidade lóxica prevalece. 

• A trama ten que constar de tres partes (peripecia, agnición e lance patético) que deben sucederse de modo necesario. A lóxica da acción determina a inclusión de calquera elemento. O ilóxico debe ser desterrado. Por este motivo para Aristóteles o coro, o canto e a espectacularidade son accesorios e non fundamentais.

• A composición da fábula prima sobre os caracteres (os personaxes). 

• A idea de mímese refírese ao rito polo que un individuo se convirte noutro (animal, heroe ou deus) por medio da danza. Non é unha mímese que implique imitación, senón expresión, conforme sucede na danza, que habitualmente non é imitativa.

• A catarse en Aristóteles dase mediante unha vivencia intelectual do lance patético. Non é unha descarga de emocións a través da música e da danza que opera dun xeito irracional.

• O modelo máis acaído para a estrutura aristotélica é o xénero policiaco ou detectivesco. Un claro exemplo é a obra de Sófocles Edipo Rei, na que o protagonista, Edipo, leva a cabo unha investigación para acabar averiguando que él mesmo é o culpable

• Estrutura: Hai introdución, na que se presenta o contexto e as características do delito; Nó, no que se formulan moitas cuestións e se afonda na investigación; e Desenlance, no que se resolve o enigma

• Esta é a definición do xénero policiaco por parte do escritor de novela negra Thomas Narcejac (1958): «A novela policíaca é un relato onde o razoamento crea o temor que se encargará logo de aliviar». Temos aqui: o relato ou narración, o razoamento necesario, o temor como lance patético e o alivio ou catarse aristotélicos.

• Nos seus inicios, a novela policial centrábase no argumento (como sucedeu na traxedia ou no drama social marxista ou non). Co avance do tempo, o interese pasou a enfocarse na análise psicolóxica dos feitos e dos personaxes (como sucedeu co drama psicolóxico) Tamén hai estilos que se centran na estética, que habitualmente é realista e violenta.

• Hai un protagonista, o heroe (o detective), que traza o camiño -a peripecia- desde a ignorancia ata o coñecemento: o camiño do heroe.

• Obviamente hai anagnórese: a novela policiaca trátase de ir descubrindo a verdade a través de diferentes pistas.

• No policiaco, coma no teatro, o argumento non é demasiado importante. O importante é a trama. O argumento responde á pregunta "de que vai (a peli, a obra, a novela)?" E a resposta é: Vai dunha nena que, enviada pola súa nai a visitar á súa avoa enferma, é enganada por un lobo que quere comela (Carrapuchiña vermella). A trama responde á pregunta de como organizamos a narración para que "necesitemos ver o que sucede a continuación".

• A novela policíaca caracterizase por un desenvolvemento case matemático da trama, centrada na resolución do enigma a través de pistas e pezas que deben encaixar. É unha fórmula intelectualizada e psicolóxica. A novela policiaca xurde coa modernidade (Edgar Allan Poe): a vida é impredecible, hai unha estreita marxe de tempo, pero a causalidade proporciona o alivio de que todo ten unha explicación. Nada sucede nela por azar.

• Partindo desta estrutura de ferro mencionada no párrafo anterior, temos marxe para tocar temas transcendentes (o capitalismo no caso de Vázquez Montalbán, de Camillieri ou de Petros Markaris. Ou a morte, en todas as novelas); recrear estéticas (Estambul, Orient Express, USA, Gran Bretaña, Barcelona...); retratar tipos psicolóxicos, ou retratar tipos sociais, etc.

O termo poesía ven de poiesis que quere dicir facer. Diaz Tejera (724) nos di que a poetica é un saber encol da acción, do facer, pero non como un saber artesán, senón como un saber que afecta á educación do home libre na arte da palabra e da súa medida métrica.

Tatarkiewicz (22) afirma que nun principio a poesía non existía separada da danza e a música. As artes na etapa antiga divídense en

• Expresivas: triúnica choreia (poesía, musica, danza) e

• Construtivas (arquitectura, escultura, pintura)

A poesía é unha necesidade natural do home, é expresión da súa natureza.

A poesía era por tanto expresión dos sentimentos, seguindo a Arístides Quintiliano, acción e non contemplación. Está vinculada aos ritos e

sirve para apaciguar ou aliviar os sentimentos, para purificar as almas: "Practican a poesía-música-danza cando están alegres, cando están melancólicos ou no estado de embriaguez ou extase."

Texto e espectáculo: O certo é que para os gregos a traxedia estaba máis próxima á música (que comprendía a arte dos sons e a danza) que á poesía épica. (Tatarkiewicz, 33).

Definición de Mímese (Fernando González Muñoz): abstracción dunha forma a partir da materia na que está encarnada na realidade factual, e a súa representación por medio dunha materia diferente: verbal, p ex.

En Aristóteles a mímese consiste no proceso de construir a fábula. É o proceso que realiza o poeta tráxico, construindo unha trama nova a partir do vello contido mítico (José A Sánchez en Dramaturgias de la Imagenpx 17)

Evolución do termo Mímese (en Tatarkiewicz, 300)

• 1 Grecia arcaica: a mímese son os actos de culto do sacerdote: canto, baile e música

• 2 Século V a. de C. Demócrito: imitación de procesos naturais (tecer/araña, canto/cisne)

• 3 Século V a. de C. Platón: copia realidade (inc. Pintura e escultura) tamén é mímese a poesía tráxica na que os heroes falan por si mesmos (dramática#épica)

• 4 V a. de C. Aristóteles: libre creación baseada na Natureza. No capítulo IV da Poética, Aristóteles di que a mímese proporciona pracer, por un lado polo recoñecemento do obxecto imitado, e por outro porque satifai a necesidade de coñecer, de aprender. Este pracer de aprender derívase: 

• Do recoñecemento: do contraste da representación co modelo ou co orixinal

• Da reconstrución da realidade pola nosa parte

• Do pracer da propia composición (simmetría)

As categorías da mímese están en función dos medios empregados, dos obxectos imitados (personaxes) e dos modos (dramático/épico)

• O medio empregado, que, no noso caso, é a poesía (hai mímese en pintura, mímese en poesía, etc.). Non todas as obras en verso son poesía. Hai obras en verso (científicas, filosóficas) que non son poesía porque non son mímese (son descrición). A poesía implica necesariamente mímese.

• Os obxectos imitados, os personaxes. Dicía Valle- Inclán que hai tres modos de ver aos personaxes: de xeonllos, de pe ou suspendido no aire. «Cuando se mira de rodillas se da a los personajes, a los héroes una condición superior a la condición humana, cuando menos a la condición del narrador o del poeta (...) Hay una segunda manera, que es mirar a los protagonistas novelescos como de nuestra propia naturaleza, como si fuesen ellos nosotros mismos (...). Y la otra tercera manera, que es mirar el mundo desde un plano superior y considerar a los personajes de la trama como seres inferiores al autor, con un punto de ironía (...). Y esta consideración es la que me movió a dar un cambio en mi literatura y a escribir los esperpentos». Coidamos que esta cita de Valle Inclán ilustra perfectamente o que quere dicir Aristóteles. De feito, no capítulo 15 afirma que un nobre ou un rei poden ter un tratamento paródico, e, inversamente, un ser de rango social inferior, como unha muller ou un escravo poden ter calidade tráxica.

• O modo: épico, no que so narra un personaxe ou dramático, no que todos os personaxes actúan

Descrición da comedia, epopea (novela) e traxedia

• Comedia

  • def: o cómico é unha deformidade exenta de dor e destrución

  • a súa máscara é fea, retorta e sen dor

  • a comedia non foi tratada en serio ao principio: pasou desapercibida

• A epopea (exemplos: odisea, romance (O Cid, Don Gaiferos...)

  • diferencias coa comedia e a traxedia:

  • medio-verso, obxecto-nobreza, modo-épico

  • a epopea non ten límite de tempo (unidade tempo q propon Aristóteles, que non se cumpre sempre)

  • a epopea é máis extensa

  • a traxedia ten partes de que a epopea carece

• A traxedia: def conforme os criterios do capitulo I:

  • 1.- é un tipo de mímese ou imitación como todas as artes

  • 2.- obxecto: as accións nobres (oposto á comedia)

  • 3.- medio: a linguaxe (fronte a outras artes como a pintura ou a musica)

  • 4.- modo: dramático (non narrativo como a epopea)

  • 5.- efecto: purificación polo horror e a mágoa

A mímese, por tanto, é coñecemento (valor epistemolóxico).

• Fai abstracción do universal. Ao historiador, afirma Aristóteles, preocúpalle o singular.

• A verdade estética é semellante á verdade científica: busca o universal.

  • Verdade estética: universal Verosímil

  • Verdade científica: universal Necesario

O políticamente correcto:

Aristóteles distingue entre a corrección poética e a corrección política. En relación á primeira, o poeta pode inventar sempre que sexa coherente co argumento (non se debe á fidelidade histórica)

A verosimilitude é unha racionalidade interna da obra. Podemos chamarlle coherencia.  Hai unha loxica na dramaturxia e tamén unha abstracción da realidade. Escribir=ordenar a realidade.

A realidade pode non ser verosímil e, inversamente, o inverosímil pode ser crible (os sucesos máxicos de Harry Potter, p. ex.)

A verosimilitude é teleolóxica (Fernando González, 19): os sucesos son admisibles se contribúen a acadar o fin do poeta ou do personaxe. O efecto inesperado debe suceder por necesidade, non por casualidade.

O poeta non representa seres humanos, senón accións. Por tanto, os personaxes deben caracterizarse máis polo que fan (accións), que polo que din (declaracions explícitas) ou polo que son (roles estereotipados)

Caracteristicas do heroe tráxico:

• Calidade moral: bos

• Intermedio (nin especialmente virtuoso nin especialmente malvado: debe ser desgraciado por un erro fatal)

• Hamartía (erro de xuízo, erro fatal, convicción equivocada: non é un erro moral)

• Axeitados (ao rol social, tarefa)

• Semellantes (aos seres humanos reais). Inspirados na realidade.

• Consecuentes (coherentes, constantes). 

• Necesarios (as súas accións deben derivar necesariamente da fábula)

• Hybris: soberbia, falta de mesura, de sensatez.

• Debe pasar da felicidade á desgracia ("aínda que para compracer ao público ás veces non se fai")

• Non debe

  • Ser un santo que pasa á ser desgraciado (sería inxusto)

  • Ser unha persoa ruín que pasa a ser feliz (non inspiraría simpatía)

  • Ser unha persoa ruín que pasa a ser desgraciado (inspira simpatía, pero non temor nin mágoa)

Elementos estruturais da fábula/mecanismos

o Peripecia-xiro: cambio da acción en sentido contrario

o Lance patético (a emoción): acción destrutora ou dolorosa q causa magoa e horror por medio da dor ou da violencia

o Anagnórise- recoñecemento: cambio da ignorancia ao coñecemento

Clases de anagnórese

• Por sinais (cicatrices)

• Fabricadas polo poeta-polo morro (Filomela contalle o sucedido bordándoo nunha tela)

• Polo recordo (vendo un retrato)

• Siloxismo (chegou alguén parecido a min, pero ninguén é parecido a min senón Orestes, logo chegou Orestes)

• Polos propio feitos, con verosimilitude: cando o argumento da peza conflúe hacia a anagnórese.

Fabula simple ou complexa

o Acción simple: non hai peripecia nin agnición

o Acción complexa o cambio de fortuna vai acompañado de peripecia, anagnorese ou ambas

No e desenlace

o No: comprende desde o principio ata o momento anterior ao cambio hacia a felicidade ou desgracia

o Desenlace: desde o principio  do cambio ata o fin (sen recurrir á machina)

No libro VIII da Política, Aristóteles refírese á catarse ou purificación pola música. Ou sexa, ao efecto que a música, que comunica sensacións e emocións exerce sobre os que a escoitan. 

En relación ao teatro, hai un paralelismo co alivio e o pracer que sentimos no cine cando nos conectamos emocionalmente á película.

Podemos sentir mágoa polas desgracias padecidas por alguén que non o merece (por exemplo nun melodrama),  ou horror perante a inminencia de males destrutivos (por exemplo nunha pelñicula de terror).

A catarse na comedia dase a través da risa (Cf. o chiste como liberación de impulsos reprimidos: Freud)

O concepto de mímese como expresión do mundo interior vincula á catarse coas raíces que o espectáculo ten no rito e na festa. A catarse asóciase fundamentalmente á experiencia teatral, pero  podemos falar de catarse referida a calquera espectáculo, deportivo, artístico ou de risco. De feito, hoxendía a experiencia catártica é máis doada de apreixar e ser percibida nos espectáculos extraartísticos ca nos artísticos, xa que estes últimos apelan con frecuencia á nosa parte intelectual desbotando o seu carácter irracional, intuitivo e atávico. Casos do futbol dos especta´culos de risco, etc.

Definición de Beleza (en Metafísica): o que prace por medio da vista e do oído

Condicións formais, criterio, reglas:

• Taxis / orde, ou arranxo espacial das partes: "a traxedia debe ser enteira, entendendo por enteira o que ten principio, medio e fin". A boa organización dos sucesos é o eixo vertebrador da obra. A curva aristotélica. Os tres actos.

• Simmetria ou proporcionalidade. Refírese ao canon, a proporción propia da Natureza. A simetria non é unha proporción inventada polo artista. Deste xeito a arte é unha forma de coñecemento da Natureza, e o cánon non é un invento, senón un descubrimento, non é unha idea senón a verdade obxectiva que se logra encontrar (Tatarkiewicz 65)

• To horismenon ou magnitude, limitacion do conxunto no seu tamaño. Refírese a que a obra, como entidade orgánica que é, debe poder ser percibida fácilmente de forma conxunta (Seger).

A regra da unidade de lugar e tempo tivo posteriormente unha interpretación demasiado estrita. 

O que di Aristóteles é que "as partes dos acontecementos deben ordearse de tal xeito que que se suprime ou descoloca unha parte, alteraríase e dislocariase todo. Aquilo cuxa presenza ou ausencia non significa nada non é parte algunha do todo" (ou sexa: o que non suma, resta) 

• para os gregos o infinito=inacabado. A obra debe estar perfectamente acabada

• organicismo da obra: cada órgano ou parte ten a súa función. Todas son precisas

• teleoloxía da obra: hai unha finalidade estética, cognoscitiva e moral. Non hai un "final aberto".

• Unidade de acción: pon como exemplo a Odisea na que hai multiples accións e unha soa é dominante

• Unidade de lugar e de tempo: refírese ao que adoita facer o poeta, non ao que debe ser, nin ao que sucede sempre (que a acción pase nun día)

Universalistas os dous: a idea de beleza é universal común a todas as persoas

Diferenzas

• A beleza

  • • Platón: a beleza é unha idea que existe noutro mundo

    • Aristóteles: o acceso á beleza é a traves da observación do que hai de belo nas cousas belas

• Investigación

  • • Platón fai unha pescuda teórica, partindo da teoría das ideas

    • Aristóteles analiza o concreto sensible: o teatro

• Valoración

  • • Platón: A inspiración (talento, irracionalidade, xenio) é irracional, e por tanto o teatro non é arte e debe ser proscrito

    • Aristóteles defende a traxedia polos seus valores cívicos e artísticos

• Catarse

  • • Platón: o espectador tenderá a reproducir miméticamente condutas, as veces reprobables. Por tanto a traxedia debe ser exemplar

    • Aristóteles: a vision desas conductas terá un efecto terapéutico de liberar as inclinacións perversas. Por tanto a traxedia debe amosar a contradicción moral

Partimos en ambas dos mesmos principios que Aristóteles:

• O importante é a historia, o que se quere contar. Keith Johnston titula ao seu libro "Improvisation for storytellers"

• O que dentro do PROL denominamos obxecto se refire ao motor da fábula: é o desexo, a meta do personaxe. Tamén podemos relacionalo co McGuffin (a excusa argumental: un obxecto que obsesiona ao personaxe). Se non hai obxecto, a impro navega sen rumbo.

• Os personaxes existen en función da historia. Non son importantes en si mesmos. Stanivslasky: “En realidade, o personaxe é o que o actor fai”. Dentro do PROL temos personaxe e a relación (entre personaxes), que se refire á funcionalidade do personaxe: rei e súbdito, pai e fillo, etc.

• Os personaxes poden cambiar, pero teñen que ser coherentes.

Non se sabe de certo se Aristóteles deu escribido un segundo libro ou non. En tratados da Idade Media acerca das obras atópanse adoito referencias a este segundo libro. Por outro lado, este libro II da Poética é o que na novela de Umberto Eco O nome da rosa causa a morte de varios monxes.

DIAZ TEJERA, Alberto (1988): “Aristóteles” en Historia de la literatura griega. Madrid, Cátedra.

TATARKIEWICZ, W (2002): Historia de seis ideas. Madrid, Tecnos-Alianza.

TATARKIEWICZ, W (1991): Historia de la Estética (TI): Estética antigua. Akal.

GONZÁLEZ MUÑOZ, F. (1999): “Introdución” en Poética, A Coruña, Bahía.

ARISTÓTELES (1999): Poética, A Coruña, Bahía

GARCÍA BARRIENTOS, J.L. (2001): Cómo se comenta una obra de teatro. Madrid, Síntesis.