Existen moitos espectáculos nos que hai danza, pero non todos eses espectáculos poderían ser calificados como espectáculos de danza: concertos, espectáculos teatrais, etc. Seguindo o criterio que levamos desenvolvendo nesta web, empregamos dous criterios para designar ao espectaculo de danza: que a danza sexa necesaria, e que estea executada por especialistas. Polo demais, é certo que existen espectáculos nos que danza, teatro e música son igualmente necesarios e non podemos prescindir de ningún deles: boa parte do teatro oriental, por exemplo, ou a comedia musical en occidente.

Danza: Expresión de sentimentos, emocións, sensacións e ideas mediante o movemento e o ritmo.

A danza está vinculada á música, pero con Mary Wigman (Danza Moderna) a danza comezou a independizarse da música: Wigman traballaba a danza so con percusión. Posteriormente Merce Cunningham (Danza Contemporánea) traballará a danza de xeito independente á música. É cando ambas están compostas (a coreografía e a composición musical) cando se xuntan para coexistir. É o concepto de "Danza Absoluta".

O que sempre hai na danza é ritmo: movementos que se reiteran en ciclos de intervalos temporais, marcados pola sucesión de elementos débiles e fortes, ou de condicions opostas ou diferentes (largo/curto, etc). 

Probablemente a danza sexa a arte do espectáculo máis antiga.

Está asociada a ritos relixiosos, ou non: celebracións civís, por exemplo. Tamén á diversión e ao entretemento.

Tipoloxía: existe por unha banda a danza pura e a danza narrativa pola outra. A primeira é danza abstracta, e a segunda conta unha historia. Esta diferenciación non aparece no século XXI en Occidente no seo da danza moderna, como parece desprenderse dalgúns estudos: dase xa históricamente na danza en India, por exemplo; ou na danza folclórica en xeral.

Ao contrario que o teatro, a danza non precisa de público: pode darse a expresión dancística en solitario. Por tanto, igual que sucede coa música, non necesariamente a danza é un espectáculo.

O principal obxecto de estudo en HAE é a danza moderna e a danza contemporánea. Existen tamén outras categorías:

• Tradicional: folclórica, rexional e popular. Forma parte da identidade cultural dunha comunidade ou rexión específica.

• Danza clásica: designa aos bailes cortesanos do barroco e renacemento (minué, gallarda, pavana…) inspirados en danzas populares e previos ao ballet. Tamén designa por extensión ao ballet.

• Outras: danza-teatro oriental, bailes de salón, danzas urbanas, etc.

As definicións máis recentes de danza so a relacionan co corpo e o ritmo, pero NON co movemento nin coa música. Verdadeiramente, cando un bailarín contemporáneo crea unha peza na que permanece inmóvil, teremos que falar de movemento por ausencia do mesmo, de igual xeito que unha peza musical na que non soa música (como o célebre 4'33'' de Cage) segue a ser música, tamén por ausencia da mesma. 

Por outro lado, é preciso admitir que a danza está ligada a, e desenvólvese habitualmente con música. Na nosa opinión, dicir que a danza é so corpo e ritmo determinado non é unha definición moi funcional. É como dicir que o espectáculo é aquilo que se ofrece para ser observado (a definición de Pavis). Ademáis corpo máis ritmo tamén o son mimo, a ximnasia, determinados traballos, etc. De feito, a pantomima que xurde en Roma no tempo do emperador Augusto ( 63 a.c. 14 d.c. ) estaba considerada un xeito de danza, neste caso representativa, porque constituía unha especie de linguaxe non verbal.

Definicións mais poéticas e intuitivas son as seguintes:

• Paul Valéry descríbea así: “A danza é a metamorfose en acción” (Isto tamén valería para o teatro)

• Théophile Gautier: “A danza é o ritmo mudo, é a música visible”.

Bailar é coma estar posuido por unha forza que nos move e nos transforma. Para Nietzsche esa é tamén a esencia do teatro: en oposición a Diderot (O paradoxo do comediante), actuar non consiste en controlar conscientemente o noso corpo, senón en abandonarse ao fluxo da éxtase, da posesión.

Para Friedrich Nietzche, a danza como éxtase é o auténtico berce do teatro: "Y aquí está la cuna del drama. Pues su comienzo no consiste en que alguien se disfrace y quiera producir un engaño en otros; no, antes bien, en que el hombre esté fuera de sí y se crea a sí mismo transformado y hechizado. En el estado del 'hallarse-fuera-de-sÍ", en el éxtasis, ya no es menester dar más que un paso: no retornamos a nosotros mismos. Sino que ingresamos en otro ser, de tal modo que nos comportamos como seres transformados mágicamente". (O Nacemento da Traxedia).

Obviamente este concepto de teatro é moi pertinente para entender o teatro posmoderno (a partir da morte de Nietzsche) e posdramático, que é un teatro que hibrida danza e teatro.

A danza é unha das artes nas que hai unha preponderancia feminina. Isto xa se da nas pinturas rupestres, tamén en Exipto, nas culturas orientais (árabe, hindú...) en Grecia ou en Roma. 

Na danza moderna e contemporánea a preponderancia teórica e práctica das mulleres é obvia, e a influencia da masculinidade hexemónica é prácticamente inexistente.

Non obstante, a investigadora Margarita Tortajada non concorda en que a asociación entre xénero feminino e danza sexa un patrón universal, e considera que “la identificación de la danza con las mujeres, propia de la cultura occidental se considera una actividad afín a ellas (...) por ser una manifestación subjetiva, artística, improductiva, y propia para débiles”. Este argumento coidamos que está baseado na hipótese de que "el patriarcado es solo uno, y es blanco y occidental" argumento que sostén igualmente a feminista de orixe xitano Pastora Filigrana. Se isto fose certo, a prevalencia empírica do patriarcado nas culturas xitanas, xaponesas ou africanas sería unha falsa evidencia. De igual maneira que sería unha falsa evidencia a afirmación de que a única cultura na que o antipatriarcado tomou forza desde o século XIX ata os nosos días é a Occidental.

Inés Hellín pola súa parte afirma que "el pensamiento cartesiano que divide cuerpo y mente dentro de la cultura occidental dejará a la danza como un arte marginado. La identificación de la danza con un arte femenino, efímero y únicamente corporal, será la principal motivación de dicha disposición marginal dentro de las artes." 

Este parécenos un argumento plausible, que ao mesmo tempo, explicaría o auxe da danza en momentos e lugares nos que predominou un pensamento holístico que entendía o corpo como movemento físico e psíquico, como o Renacemento (a danza era unha materia imprescindible para calquera Príncipe), a Francia de Luis XIV (periodo no que, paradoxalmente, desenvolveu Descartes o seu pensamento en Francia), o Romanticismo do século XIX ou a posmodernidade. Tamén desde este punto de vista podemos entender a persistencia da danza-teatro en Oriente, xa que en Oriente non fundamentan o seu coñecemento baixo o principio dualista de non-contradición: A ou non-A, ou sexa corpo vs. mente.

Ese dualismo platónico será desenvolvido na doctrina cristiana a través do tomismo, que desprezará os corpos como uns continentes efémeros, algo que non sucedeu na tradición da India, por exemplo, na que o corpo e o sexo son un medio para a ascensión espiritual. Este dualismo occidental derivará nun puritanismo que, unido á ideoloxía capitalista concluirá fácilmente que a danza é algo inútil (sen valor de cambio), ao contrario que as artes plásticas, que supoñen o mellor investimento posible, ou o cine, que permite a difusión dos valores da ideoloxía dominante.  

Outra das grandes referentes teóricas da danza en España é Ana Abad Carlés, que desenvolve na súa tese de doutoramento que as achegas das mulleres coreógrafas e teóricas da danza foron borradas sistemáticamente e asignadas aos homes (video: min 11 e ss.). Máis adiante, en min 43´ refírese ás estéticas violentas contra as mulleres por parte de coreógrafos considerados pola crítica como feministas. Abad Carlés valora moi positivamente o efecto do movemento #MeToo na danza concretamente no rexurdimento da coreografía feminina no ballet. Videoblog de Ana Abad Carlés

Por outra banda, os trazos diferenciais entre a danza masculina e a feminina, é algo no que profundizarán as teorías históricas da danza en todo o Oriente.

As primeiras fontes documentais que temos sobre a danza na humanidade son as pinturas rupestres.

No antigo Exipto, as danzas cerimoniais culminaban en cerimonias representando a morte e a reencarnación do deus Osiris fóronse facendose cada vez mais complexas até o punto de que só podían ser executadas por profesionais altamente cualificados. 

En Grecia a danza xurde pola influencia da danza exipcia. Do mesmo xeito que en Exipto había danzas cerimoniais que representaban a morte e reencarnación de Osiris, que se foron complicando ata o punto de que so podían ser executadas por profesionais cualificados, tamén en Grecia, arredor de Dionisos, grupos de mulleres -ménades- celebraban danzas rituais. Estas danzas incluían música e mitos narrados ou representados por actores e bailarins adestrados. A finales de siglo V antes de Cristo estas danzas comenzaron a formar parte de la escena social y política de la antigua Grecia. 

Coa cristianización do Imperio Romano, a danza, que é un fenómeno íntimamente vinculado ao corpo e á sexualidade convertiuse en obxecto de controversia. 

As orixes da danza en Oriente xa foron tratados na sección de teatro oriental.

En concilios sucesivos de Jaodicea (375) e Agda (505) ata chegar aos de Avignon (1201) e París (1212) insístese en condenar á danza. Non obstante, temos documentación gráfica sobre as danzas da morte,  as dos xograres, sobre a exaltación do corpo no Antroido durante a Idade Media e sobre danza popular vinculada a rituais e a cancións de traballo. Bailes como a tarantela, a sardana ou a giga están documentados xa nesta época.

O Renacemento trae unha nova actitude cara o corpo e as artes. Italia e Francia focalizaron o desenvolvemento da danza e a música a través do mecenado das Cortes e da proliferación de celebracions e festividades. 

ITALIA: Nos Intermezzi, que estudamos na sección de espectáculos musicais, a música e a danza tiñan un papel importante. Unha das danzas destes intermezzi era  a "danza de espadas".Outra era o "brando", onde se intercalaban accions de pantomima.

FRANCIA: Na Corte de Catalina de Medici, 1519-1589),  esposa italiana de Enrique II, naceron as primeIras formas de Ballet (danza representativa) co mestre Baltasar de Beauyeux. En 1581, dirixiu o primeiro ballet de Corte, unha danza que contaba unha lenda mítica combinando textos e danza de grupo. En 1661, Luis XIV de Francia autorizou o a primeira Real Academia de Danza. 

Había danzas sociais coma o Minuet, a Pavana (de ritmo binario y pausado), a Gallarda (que era unha danza de elevación), a Zarabanda (lenta, de posible orixe oriental) prohibida con Felipe II polo seu carácter lascivo, a Chacona, as Folias, etc.

O ballet de Cour é o espectáculo-ballet que precede á fundación da "Academia Royale de la Danse" (1661) por Luis XIV, a primeira en desenvolver profesionalmente o que a día de hoxe entendemos por ballet. En 1670, Luis XIV deixa de subvencionar o ballet de Cour, pero fomenta outros xéneros novos protagonizados principalmente por Lully: a ópera-ballet e a comedia-ballet.

O ballet de Cour ten a súa orixe en Italia e debe o seu desenvolvemento a Francia. Extendeuse por toda Europa con gran rapidez ao revelarse como un xeito eficaz de embaixada cultural que amosaba o poderío do monarca e difundía os seus valores.

O Ballet de Cour máis coñecido é o "Ballet comique de la reine" (1581), organizado pola raíña Catalina de Médicis para celebrar a voda de Marguerite de Lorraine Vaudemont e o duque Joyeuse.

Os elementos máis importantes do "Ballet de Cour" son:

• Ámbito cortesan: para divertir á aristocracia con ocasión de vodas entre reis, príncipes ou nobres. Os seus intérpretes son os nobres e algúns bailaríns afeccionados.

• Represéntase unha acción dramática, na cal a mitoloxía proporcionaba a maior parte dos temas, aínda que son frecuentes os ballets burlescos e a galantería pastoril.

• As Entrées ou arias reservábanse para temas específicos ou tradicionais: de furias, diabos, de combatentes, ás veces con acrobacia.

• A coreografía ten como fonte de inspiración as danzas de Corte xa existentes: a alemanda, a pavana... Os divertimentos rematan cun gran Ballet Final.

• Dáse grande importancia ó vestiario, que é moi suntuoso, con tecidos de ouro, prata, sedas etc. É frecuente a utilización de máscaras.

• O decorado é estático, pero empezarase a usar maquinaria, que de seguida será perfeccionada, como o uso do carro.

• As evolucions xeométricas dos bailarins, xa que a Coreografía estaba concebida para ser vista desde arriba.

Danza clásica: designa aos bailes cortesanos do barroco e renacemento (minué, gallarda, pavana…) inspirados en danzas populares e previos ao ballet. Tamén designa por extensión ao ballet.

A danza clásica ou ballet é unha forma de contar unha historia utilizando o movemento do corpo. O ballet require adestramento desde moi noviño, para poder executar un tour en l'airtriple, un entrechat-six, ou unha serie de fouettés en tournant (ver videos). O ballet é util como preparación para calquera outro estilo de danza. 

Hai sete movementos básicos en ballet: Saltar (Sauter), Estirar (Etendre), Doblar (Plier), Elevar (Relevé), Xirar (Tourner), Deslizar (Glisser) e Lanzar (Elancé). 

Existen diferenes estilos (ballet romántico, clásico...) e escolas: italiana (método creado por Enrico Checchetti); francesa (a máis antiga, creada por Beauchamp); inglesa (Royal Academy of Dance); rusa (sisitema Vaganova, do Bolshoi); cubana (de grande axilidade e forza)...

É especialmente salientable o ballet de Diághilev (1872-1929). Este estilo foi creado polo coreógrafo Mikhail Fokine que colaborou con Sergei Diághilev (promotor). Coordinaban a músicos, coreógrafos, compositores e deseñadores. Son coreografías dun so acto e utilizan homes e mulleres por igual. Anna Pavlova, famosa por "The Dying Swan",  e Nijinsky foron os representantes deste estilo. 

A continuación veremos a través do exemplo da FOLIADA como a danza evolúe de fenómeno social gratuito ("por pura diversión") a ritual social formalizado e posteriormente a espectáculo partiturizado.

A este respecto, afirma Sara Fraga no traballo da alumna Anxela Fernández "Tradición e espectáculo": 

“Nós facemos “espectáculo” de algo que nunca o foi, eles bailaban por divertirse, eran as súas discotecas, eles non tiñan o concepto de que lles aplaudisen nin sequera, eles aplaudíanlles aos que tocaban se destacaban nalgunha peza, pero non aos que bailaban. É como si cando acaba unha canción nós lle aplaudimos ao DJ na Iris (discoteca betanceira), ou nos aplauden a nós por bailar, é algo que nace para divertirse e non hai o concepto de espectáculo que nós lle metemos agora e nin sequera é real o que nós agora subimos a un escenario, (non) é algo representativo.

De feito nas foliadas non lles aplaudimos aos músicos, só queremos que sigan tocando, cando cremos que o fan especialmente ben aturuxamos, porque é a nosa forma de transmitir forza. Pero non aplaudimos, simplemente esperamos pola seguinte canción para seguir bailando. Que é realmente o que facemos na discoteca, seguir bailando.“

A danza convirtese en performatividade na que tentamos "mostrar" (showing). Ese "mostrar" dase no ámbito dunha Corte medieval ou renacentista, e posteriormente dase no ámbito do espectáculo, e implica "unha posta en escena na que hai unha fila de mulleres e otra de homes, cada quen uniformado co mesmo traxe que “lle corresponde” segundo o seu sexo. Aspírase a filas perfectas, con brazos á mesma altura.

A danza contemporánea é unha evolución da danza moderna. Hai autores que datan a súa orixe a finais da 2º Guerra Mundial, outros autores nos anos 60’ coa contracultura (danza postmoderna) e outros nos anos ´80. Por último, hai autores que non distinguen entre danza contemporánea e danza moderna. 

Unha vez máis hai que repetir que os conceptos de danza moderna e de danza contemporánea son convencionais. Nos imos establecer diferenzas entre unha e outra, xa que o obxectivo desta web é a categorización. E cantas máis clases e subclases establezamos maior claridade haberá para o alumn@ nesa categorización, sempre e cando entenda que isto responde a unhas convencións e que finalmente todas as artes do espectáculo flúen entre si, e se hibridan e entremezclan tanto a nivel diacrónico como a nivel sincrónico.

Estados Unidos están considerados como a patria da danza moderna, pois é nese país onde aparecen as primeiras bailarinas que usan o seu corpo dunha maneira completamente distinta á regulada polo ballet clasicista.  

Europa, onde a tradición do ballet está moito máis arraizada, tarda algo máis en producir as súas propias bailarinas, aínda que dispensa unha excelente acollida ás pioneiras americanas. Partindo da distinción entre estes dous focos, o americano e o europeo, faremos unha proposta de clasificación da danza moderna.

1. Primeira xeración. Ata os anos 1920

EEUU: As pioneiras da danza moderna son dúas mulleres norteamericanas: Isadora Duncan e Ruth St.Denis. Para elas a danza é un reflexo do que queren expresar intensamente co seu corpo, sen preocuparse de consideracións de orde técnico ou estético, son bailarinas libres xa que se alonxan a mantenta dos principios inmutables da técnica clásica. A estas duas pioneiras podemos unir dous americanos máis: Loie Fuller e Ted Shawn.

EUROPA: Pero antes de estudar ás bailarinas pioneiras é preciso deterse nos teóricos e pedagogos: Delsarte, Dalcroze e Laban, tres teóricos do movemento, que son considerados os verdadeiros inspiradores da danza moderna, que son contemporáneos das pioneiras e das fundadoras da danza moderna.

[isto non é danza moderna] EUROPA: Os Ballets Rusos de Diaghilev. Supoñerán un xiro wagneriano no ballet, xa que o seu promotor, Diaghilev, propón un espectáculo total. Tamén dentro dos ballets rusos, Nijinski  revolucionou o ballet clásico, xa que era un bailarín educado na máis estricta tradición dos Ballets Imperiais, que, non obstante, reducirá á coreografía a camiñar, en sintonía coas tendencias da danza moderna.

2. Segunda xeración. 1920-1950

EEUU: As fundadoras da danza moderna serán as da xeración procedente da Denishawn á que pertencen Martha Graham, Doris Humphrey e José Limón. Atopan a súa propia linguaxe motivada polos problemas sociais do mundo que lles rodea. As súas danzas pouco e pouco vanse convertendo en auténticos berros de protesta.

EUROPA: Danza expresionista alemana. Mary Wigman, Kurt Loos

3. Terceira xeración 1950- ata hoxe

EEUU: A danza contemporánea xurde da man de Merce Cunningham, Paul Taylor, Alwin Nikolais ou Murray Louis. Procura dun espectáculo totalizador, teatral no que, de forma cohesionada e equilibrada, se mesturan e relacionan a acrobacia, o ballet, a danza moderna, o jazz,  etc. 

EUROPA: Pina Bausch

...

É preciso recordar que esta é unha clasificación realizada con fins didácticos. Na realidade todos estes creadores foron máis ou menos contemporáneos e estaban relacionados entre si. Por exemplo:

DALCROZE: Promove a Escola e o Festival de Hellerau (Alemania) entre 1911 e 1913. En 1914 rematará coa chegada da Primeira Guerra Mundial. Dalcroze, coa colaboración do escenógrafo Adolphe Appia, aplicou os principios eurítmicos á escenificación. Público asistente: Max Reinhardt, Sergei Diaghilev, Rudolf von Laban, Nijinski, Ana Paulova. Despois de 1914, Dalcroze tivo que trasladar a súa escola a Viena, onde permaneceu ata a súa morte. Entre os estudantes que frecuentaron ese centro educativo figuran Mary Wigman. Nijinski aplicou os métodos dalcrozianos ao seu traballo cos Ballets Rusos a partir de 1913.

Martha Graham (EEUU) coñecía a danza expresionista que desenvolve en Alemania Mary Wigman e hai unha influencia explícita nela do vestiario e a percusión que utilizaba a bailarina alemana.

E o mesmo podemos dicir de Duncan e Fuller, americanas que desenvolven a súa carreira en Europa relacionándose cos teóricos da danza e do teatro do momento, e de tantas outras.