T.5 Títeres e Escenografía

Practicables e mecanismos

Os únicos títeres que non precisan de mecanismos son os de manipulación directa. O resto sempre teñen algún artificio: variñas, fios, articulacións, etc. O mundo dos mecanismos e dos autómatas é afín aos títeres, e tamén ao teatro, xa que moitos dos aparatos de tremoia do teatro ilusionista están baseados en mecanismos, como o movemento das ondas ou o bruar dos tronos, por exemplo. Tamén ten conexión co Ilusionismo.

Temos noticias de que en 1880 houbo instalado nos xardíns de Méndez Núñez da Coruña un «palacio físico mecánico».

Las Tribulaciones de Virginia, de Hermanos Oligor. Un romántico espectáculo baseado nos mecanismos.

Manu Madera Viva. Autómatas de oficios. De madeira

Francois Junod, de Suiza: a técnica da reloxería aplicada aos autómatas

Teatro de Automatas de Gonzalo Cañas. Espectáculo de feria de principios del siglo XX recuperado con criterios de arqueología teatral. 

Keith Newstead. Tomate asasino con moita movilidade e suspense.


Thomas Kuntz is a contemporary artist: Dada-surrealism, mechanical engineering, atom-age kitsch, erotica...

Autómatas e mecanismos no Belén do Cuartel de Atocha, na Coruña.

Crese que o mamulengo brasileiro procede dos presebes de Nadal que trouxeran os Franciscanos no século XVII. De feito, o termo “Presepe” era utilizado para designar “teatro de bonecos”.

Min 5'. A do Libro, de Artello Teatro alla Scala. Unha obra baseada nun libro-mecanismo

Wolfcat. Foi parte dun reto consistente en construir unha cada dia. Hai tamén mecanismos de tremoia.

Karakuri: autómatas xaponeses

A relación dos xaponeses cos autómatas é singular. En Xapón pervive a idea de que todas as cousas teñen espírito, tamén os obxectos inanimados,  e proxectan esta idea nos seus robots. Como afirma Schwartz, "o que Occidente chama realidade virtual, os xaponeses chámanlle presenza íntima. O especialista Kato Ichiro, afirma que a tecnoloxía do Karakuri vencellouse á arte, no canto de ligarse ao coñecemento científico. Isto reflíctese na tendencia teatral xaponesa cara ao abstracto, en oposición é énfase occidental no realismo.

Ata finais do século XIX, os títeres non se tiraban nin se reciclaban, senón que se enterraban nun cemiterio. Na actualidade gárdanse en museos ou vitrinas, unha práctica que non agrada aos vellos titiriteiros.

A palabra 'Karakuri' significa un dispositivo mecánico para causar asombro. Implica un elemento de misterio. As Karakuri utilizan movimientos sutis que invocan sentimentos e emocions. Empreganse principalmente en festivais relixiosos. Hai tres categorías de Karakuri:

Takeda Omi, reloxeiro, ofreceu o primeiro espectáculo de Karakuri en Osaka en 1662. Os autómatas non so eran mecánicos, tamén utilizaban auga aproveitando a que o teatro estaba sitaudo na beira do canal Dotonbori. Nesa época chega a haber tres teatros de karikuri en Osaka

Información tirada de: http://www.karakuri.info/index.html 

O boneco arqueiro, é o cume dos mecanismos do período Edo (1603 -1868). Unha de cada dez veces a frecha erra o obxectivo, o cal é intencional, para crear suspense na audiencia.

Performance dun karakuri nun dos numerosos festivais  xaponeses que empregan autómatas.

Nesta charla de hora e media vemos a relación dos títeres coa robótica industrial, e tamén explican o funcionamento dalgúns mecanismos (en portugués)

Autómatas de papel xaponeses inspirados no karakuri

Mecanismos e milagres dun cura galego de 1662

Domingo Martínez de Presa pasou case toda súa vida en San Miguel de Feás (Ourense), parroquia de “montaña sin comunicación”. En 1662, editou en Madrid a súa obra Fuerza del ingenio humano... da que achegamos enlace.

Na primeira parte do libro clasifica as milagres en tres clases: verdadeiros, finxidos e aparentes, correspondendo seus enxeños a este último grupo. Describe cinco instrumentos de corda da súa invención movidos por auga. Outro apartado refírese a tres caixas “para deleytar la vista”. Na primeira caixa movíanse dazaseis figuras que emitían música movidas polo aire, pola acción da auga e por un mecanismo de poleas. Na segunda caixa desenvolvense escenas como as procesións do xoves e venres santo, a batalla de Clavijo, o Rei na súa corte e o Polo Ártico. 

(Información tirada de http://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=22214)

Maquinaria teatral

O motivo de que incluamos aquí unha sección de maquinaria teatral é porque entendemos que actualmente os títeres representan a única posibilidade de traballar co teatro da ilusión ou a maquinaria teatral. 

A maquinaria teatral aínda subsiste en algúns teatros, pero cando hai reformas nos mesmos é reemprazada por fórmulas máis axeitadas ao teatro contemporáneo. E, de todas formas, o sistema de distribución teatral actual en Galicia e en España combina teatros con maquinaria (moi poucos) con casas de cultura sen maquinaria, o que provoca que as compañías tampouco produzan teatro de tremoia.

Un caso moi específico de tremoia en Robert Lepage: traballando nun espazo de 70cm de alto

Min. 2:00

An 18th-century theatre. With nothing of this scale from history surviving, Patrick Burnier and his team recreate a spectacular mechanical theatre for the exhibition 

Trapela de teatro en maqueta, e no Gaiety Theatre da Illa de Man 

Emprego de maquinaria electrificada e computerizada nun teatro en Denver

Emprego de carras e maquinaria hidráulica no espectáculo Chinglish, do Berkeley Repertory Theatre 

Teatros estables de títeres

Houbo teatros estables de títeres en Europa desde o século XVII, pero, fundamentalmente, os teatros dedicados exclusivamente aos títeres construíronse a partir da segunda metade do século XVIII. 

Checoslovaquia é o país que conta con maior cantidade de teatros de bonecos en moitos casos mantidos por familias enteiras dedicadas a este oficio. O segundo país máis prolífico é Rusia.

(https://wepa.unima.org/es/teatros-fijos/ )

En la Unión Soviética y en los países de Europa del Este, la reforma del teatro de títeres se apoyó sobre los teatros permanentes, aunque el primero de ellos fue creado antes de la Revolución, en 1916. Una etapa fundamental fue superada en 1931 cuando Sergei Obraztsov fue colocado a la cabeza del teatro de títeres de Moscú, que comenzó con una compañía de doce colaboradores y se convirtió en una empresa que reunía trescientas cincuenta personas. Después de la Segunda Guerra Mundial, mientras que en Europa Occidental el teatro de títeres sufría un eclipse, en los países comunistas ese género, por el contrario, suscitó un creciente interés del Estado como herramienta pedagógica y condujo a la creación de numerosos teatros fijos; los más célebres son, en Rumanía, el teatro Ţăndărică en Bucarest (1949); en Checoslovaquia, el teatro Spejbl y Hurvínek (1945) y el Teatro Central (1949), hoy Minor, en Praga; el teatro Radost (1949), en Brno; el DRAK, en Hradec Králové (1958), mientras que en Polonia, el Estado también se encargaba de teatros como el Groteska de Cracovia (fundado en 1945). En China, con un espíritu parecido, mientras el teatro de títeres tradicional estaba cada vez más cerca de desaparecer (sería casi erradicado por la Revolución cultural en los años 60), la Compañía Nacional de Títeres (Ver China Compañía Nacional de Títeres de) se fundó en Pekín en 1955 bajo la dirección del Ministerio de Cultura, junto a otros teatros, creados en otras provincias.

Hoy, si bien todavía existen teatros estables históricos (en Múnich, en Salzburgo, en Génova o en Bruselas, por ejemplo) y aunque otros lugares permanentes han conseguido mantenerse (en Francia podemos contar veintisiete), los espectáculos de títeres, festivales aparte, también se integran muy a menudo en las programaciones de teatros para niños. 

Galicia

Salzburgo

Madrid

Praga

Máis e máis pistas e materiais 

Portail des arts de la Marionette: Este portal reúne 27 organizacións francesas dedicadas á creación, a investigación e o patrimonio, que se xuntan anualmente para definir as súas estratexias coordinadas polo Instituto Internacional da Marioneta. Para perderse tardes enteiras nel.

O escultor e titiriteiro Borxa Insua ten unha oferta de cursos de construcción de títeres na súa web. Compañías como Tanxarina ou festivais como Galicreques tamén organizan cursos ás veces.

Canal profesional sobre patrons e tutoriais de titeres: https://www.youtube.com/watch?v=GSnVHQ2soYA 

...

Sobre a cuestión da iluminación, temos algo nas seccións de teatro negro, e teatro de sombras.

Máis sobre construcción:

Charla Ted sobre construcción de titeres (3min): https://www.youtube.com/watch?v=adijpJHdWIU 

Construccion de titeres (duas partes: https://www.youtube.com/watch?v=7Ohuve83014 , https://www.youtube.com/watch?v=3afPGaXj6uE