Apropósito

Noción

No Diccionario Enciclopédico Gallego Castellano, elaborado por don Eladio Rodríguez González, editado por Editorial Galaxia, Vigo 1958 defínese como: «Pasatiempo teatral que por antigua costumbre se representa en La Coruña por aficionados el miércoles de ceniza. / Es una especie de revista cómica de brocha gorda, intercalada con coplas en música ya conocida, que pone fin a las fiestas de Carnaval criticando con más o menos ingenio y desenvoltura los principales sucesos ocurridos en la capital durante el año precedente.» 

Eladio Rodríguez González levou premios do Circo de Artesanos (unha sociedade recreativa e cultural coruñesa), con dous apropósitos, dos que foi coautor.

Novamente debemos insistir en que as fronteiras entre os xéneros son difusas. 

Feita esta aclaración, entenderemos aquí os apropósitos como un xénero de ámbito local ou municipal (moi próximo á alcaldada),  característico do Antroido (máis concretamente do coruñés, a finais do século XX), arrevistado e que repasa a política e sociedade fundamentalmente local do ano anterior, pero ás veces tamén rebasa ese ámbito. Habitualmente eran acompañados de música de obras alleas. Novamente, hai moitas excepcións a isto, e así existen moitos apropósitos con partituras orixinais.

Aproposito e Revista

As orixes da apropósito e da revista serían os mesmos, a obra 1841 et 1941: Aujourd'hui et dans cent an (1841), dos irmáns Cogniard. En España teremos posteriormente, 1864-1865 de José María Gutierrez de Alba, con personaxes alegóricos como A Lotería, O Crime, O ano 1864 ou O ano 1865. 

Insistimos en que baixo o nome de apropósitos atopamos pezas asimilables á revista, que non se limitan a ser representadas no antroido. Así, na Enciclopedia Espasa, Tomo V, : «A PROPOS. Lit.dram. En el teatro francés se da este nombre á ciertas obras basadas en un acontecimiento de actualidad y que, escritas para sacar partido del interés que éste haya producido en el público, atienden más al efecto escénico que á la literatura y á la lógica teatral. En el teatro castellano este género de obras se encuentra en las llamadas revistas."

En realidade, o nome de Revista debería ser para o aproposito, xa que, efectivamente pasa revista dos acontecementos anuais á maneira de xornal anual.

Aproposito e Antroido

Como afirma Javier Huerta Calvo en Algunas reflexiones sobre el teatro breve del Siglo de Oro y la Postmodernidad (Arbor CLXXVII, 699-700 (Marzo-Abril 2004), 475-495 pp. )

La genealogía de las formas breves constituye el árbol más frondoso de la historia del teatro español: con un tronco común que echa sus raíces en ritos y espectáculos farsescos de la Edad Media -juegos de escarnio, cencerradas, mascaradas- asociados a la fiesta de fiestas, el Carnaval, y con ramas principales y secundarias por las que discurre la savia de formas viejas y renovadas como son el entremés, el paso, la loa, el baile, la jácara, la mojiganga, el fin de fiesta, el sainete, la tonadilla, el sainete lírico, el género chico, el monólogo, el apropósito, el pasillo...

Tanto as Jácaras como as Mojigangas hai que consideralas antecedentes inmediatos do apropósito. En ENTREMESES, JÁCARAS Y MOJIGANGAS de Evangelina Rodríguez e Antonio Tordera recóllese unha grande cantidade destas pezas teatrais, da autoría de Pedro Calderón de la Barca. 

Isto explica que as referencias que temos dos Apropósitos estean referidas principalmente á Coruña e a Cádiz, lugares ambos onde o antroido resistiu.

Nito e Antón de Santiago

Nas orixes dos apropósitos (antes de 1900) , tanto na Coruña coma en Betanzos, non traballaba ningunha muller, polo que os papeis femininos facíanos os homes.

Testemuños de Antón de Santiago

Carta de Antón de Santiago:

fundado o circo de artesáns na coruña en 1847, rebasada  xa a metade do século algúns dos seus socios empezaron a ofrecer polo antroido un xeito de obra teatral inspirada na forma apropósito e misturada coas fórmulas populares, inclusive as do antroido rural, como as dos xenerais do Ulla, etc.

Tomaron arraigo e xa perto do final de século sairon do interior da sociedade para chegar aos teatros da cidade, tanto da periferia como os do centro. Proliferaron os cultivadores do aproposito e dun certo xeito competian entre eles para desde os barrios chegar aos teatros do centro.

Polo final dos anos 20 apuntouse a este singular carro de Tespis Antonio Santiago Alvare, coñecido popularmente como Nito. Axiña conseguiu o seguimento dos coruñeses ata se converter no de máis éxito. No ano 1936 ainda houbo apropósito, pero coa guerra acabouse o conto. No ano 1949 o daquela alcalde Alfonso Molina pediulle a Nito que volvese facelos. Nito, que era o meu abo, díxolle que tal e como estaban as cousas non se atrevía –fora perseguido- e Molina dixo que el o protexía. Aceptou e xa el so, escribiu apropósitos que seguiron tendo grande éxito ata 1966. Eu de mociño traballei nos últimos. A partir de aí non houbo máis. Houbo quen me pediu a min que seguira a tradición. Parecía moi difícil e ademais estaba dedicado á musica. Chegou a democracia e sendo concellerio de cultura Vázquez Pozo, en 1983, quixo recuperar a tradición e convocou un concurso que levaba o nome de Nito. Eu, que estaba en Madrid, presenteime para contribuir cun esqueche que se titulaba “Terán os apropósitos gracia na nova democracia?” e gañei. Ao ano seguinte a corporación que presidía Paco Vázquez encargaronme un de tamaño natural, e como gustou, ata agora… coido que son 26.

...

Ola, Santi:

A ver se respondo ás túas preguntas.

O Apropósito cando o adoptan no Circo de Artesanos, reflicten bastante os diálogos do antroido rural, logo vai tendo influencias dos libretos de zarzuela, alguns deles, como ben sabes, son propiamente Apropósitos, como é o caso da zarzuela "La Gran Vía", de Chueca. E están bastante ben versificados, outra das influencias.

Teño datos dun Apropósito de 1897, realizado polos socios de Artesanos Eladio Rodríguez González, que como sabes foi presidente da Real Academia Galega, e Alfredo de la Fuente. Titulábase "La última broma", ten personaxes popula res, é dicir, recoñecibles, indispensable no Apropósito,  propiamente burgueses e procedentes do rural (os gardas, por exemplo) e a presencia de Momo. E lóxicamente está cheo de alusions irónicas á actualidade. A música tómana prestada das zarzuelas.

Estes aínda se representaban nos salóns do Circo na rúa de San Andrés. Cando xa empezan a saír ós cinematógrafos dos barrios (Monelos, A Falperra, Juan Flórez...) e logo ós do Centro, a fórmula ven sendo  a mesma, e as diferencias vanas marcando o enxeño dos autores e tamén o  traballo dos actores. Houbo un que logo pasaría ó cine como caricato, e que traballou bastante nos de Nito e incluso tamén os escribíu e competía cos outros:  chamábase Tomas Ares, e era coñecido como Xan das Bolas.

¿A que te sona? Outro caso semellante era o de Santitos, que actuaba e escribía, e miudo como era facía moi ben os papeis femininos. 

A respecto do personaxe de Marineda, o primeiro que o sacou foi Nito. E dáballe moito xogo, especialmente nos de despois do despropósito do 36, que, por razons da CENSURA -por iso el non queria saber nada cando Alfonso Molina propúxolle retomar o asunto-, fíxoos decididamente arrrevistados, con vedetes e vicetiples ¡e orquesta no foso! (desde o punto de vista de hoxe,  iso si que lle ronca o nabo...). Aí xa empezou a incluir pezas especialmente escritas para as obras e incluso Pastor Asensio fixo unha música especial para cantar os Ferretes: ferretes como este 'Aseguran que muy pronto / Podremos ir a la luna / Nito iría si supiera / que allí no había censura'. A censura, a súa obsesion, pero á que lle dou considerables muletazos. Chegou a titular un apropósito así 'Los ferretes sin censura son más bravos que un mihura". 

A mín gústame máis os actores que tamén cantan e para min a clave está nas situacions e nos diálogos. E insisto, no labor dos actores. A María Pita fun eu o primeiro en sacala a escena. E foi xa en l983, cuando participéi no concurso convocado por Vázquez Pozo. Era un esquéch de 25 mi nutos ou así, e presentaba a María Pita, á que lle inauguraban o hipotético monumento (daquela), pero cando se entera da expedicion do "Xurelo" cara  á fosa aquela dos vertidos nucleares,  decide capitanear ela a expedicion. Desde aí xa salíu en todos. En 1989, o do cuarto centenario da fazaña, o apropósito tituleino: 'P.V.V.: Adicto a la heroina", na que Paco Vázquez viaxa ó pasado, coñece a María Pita, namórase dela, a trae ó presente e quere ser o seu Pigmalion.

Á Torre de Hércules coido que tamén fun  o primeiro e sacala, salíu en casi todos os meus, pero ainda máis cando se achegou o tempo de nomeala Patrimonio da Humanidade. En 2008 o apropósito era 'Hércules agarrado ao botellón, ou a vida en second life", porque o monumento estaba un pouco decaído porque non o acababan de nomealo Patrimonio chegaba á Plaza do Humor, onde xa estaban a facer o seu propio botellón, con wisqui das Highlands, o alcalde o os concelleiros.

 Gracias pola atencion. 

 Apertas. Antón.

O Teatro Circo e o Teatro Independente

O Circo de Artesáns da Coruña foi unha institución fundamental no teatro galego, como podemos comprobar na tese de Cilla Lourenzo Modia O TEATRO CIRCO NA CONFIGURACIÓN DO TEATRO INDEPENDENTE GALEGO (1967-1978).

O TEATRO CIRCO ‒o primeiro grupo galego de Teatro Independente‒

desenvolveu a súa actividade entre 1967 e 1978. Neses once anos de existencia, o

colectivo coruñés desempeñou innúmeras tarefas en diversos ámbitos relacionados co

noso teatro, converténdose nun instrumento decisivo na restauración da dramaturxia

galega durante o Franquismo e na súa posterior evolución.

Así, esta agrupación non só virou un referente nos palcos, mais tamén se ocupou

de aspectos como a formación integral dos seus membros á volta do feito teatral e o

enriquecemento da literatura dramática galega ‒encenando textos de autores novos,

reactivando pezas dos clásicos ou dando a coñecer no noso idioma obras fundamentais

da dramaturxia clásica e contemporánea‒. Alén diso, atendeu á pesquisa arredor das

correntes teatrais máis destacadas do século XX e interesouse, aínda, pola divulgación

da historia do teatro galego a través de diversas publicacións na imprensa e nas revistas

especializadas.

Por outra parte, o TEATRO CIRCO estivo presente, ben como organizador ben

como participante, nos principais encontros teatrais que se celebraron na altura en

Galiza e no Estado español; promoveu diversas plataformas asociativas no país; serviu

como escola ‒cubrindo, aliás, un vacío institucional‒ a moitos actores que formarían

parte posteriormente do teatro profesional; e mantivo unha fluente comunicación cun

elevado número de colectivos teatrais galegos e peninsulares.

Por todo isto, o noso traballo insérese nunha das liñas de estudo do Grupo de

Investigación Lingüística e Literaria Galega (ILLA), da cal formamos parte, como é o

«Teatro Galego».TEATRO CIRCO da Coruña, o primeiro colectivo

galego plenamente identificado co Teatro Independente e o máis representativo deste

movemento.

Consoante con este obxectivo, escolleuse como faixa cronolóxica de estudo o

período 1967-1978. A primeira data coincide coa fundación do TEATRO CIRCO; a

segunda correspóndese coa súa profesionalización –co nome de ESCOLA DRAMÁTICA

GALEGA–. 

...

O Teatro Circo e os Apropósitos

O comezo dos Apropósitos no Circo de Artesáns da Coruña está documentado en dous folletos de 1863.

https://www.estudioshistoricos.com/wp-content/uploads/2014/10/sds_14.pdf 

"Empezó por el anuncio del Carnaval, saliendo de la Sociedad a las tres de la tarde dos caballeros del siglo XIV montado en alazanes [paralelismo cos Xenerais do Ulla] y tras de ellos varios socios representando tipos de actualidad (...) Después iba un burro cerrando la marcha, y un banda de música y numerosas máscaras que repartían al público un telegrama en que el Carnaval anunciaba que visitaría La Coruña.

A los seis días, el 8 de Febrero, salió del Circo una gran comparsa para recibir al Sr. Momo (...) en el muelle de desembarque (..) se embarcaron los de la comparsa en botes, dirigiéNdose a una corbeta fondeada en el puerto, en cuya cubierta apareció el Carnaval, adornado de manto y coraza, y al verle los de la comparsa, dieron vivas, embarcándose Momo en una falúa, que al pisarla elevaron sus remos los remeros en regio saludo. Una vez llegados a tierra, ocupó el Rey Momo la carretela del secretario

compuesta por siete corpulentas máscaras, vestidas de aldeanas con trajes

de las mozas del país, mandil de gastadores y gorra de piel, con largas

barbas que cubrían su cara, marchando al compás de una banda de música.

A éstas seguían a caballo cinco damas vestidas con gusto especial, y tras

de ellas en una carretela descubierta, seis dmas de honor con trajes de

corte, seguidas de un coche con sus sirvientas, y en otro coche las hijas del

Carnaval, elegantemente vestidas como niñas de corta edad, con baberos,

llevando cada una sus juguetes, niños llorones, aros, pelotas, etc. Detrás

iba un carruaje de respeto con el Secretario del Rey Momo y su comitiva,

cerrando la marcha una banda de música.



Bibliografía

"Hallan dos textos que adelantan a 1863 el primer apropósito coruñés". En https://www.inqnable.es/noticias-1/hallan-dos-textos-que-adelantan-a-1863-el-primer-aproposito-corunes. El primer folleto, de 1872 y que se consideraba perdido, aparece en la Biblioteca Nacional. Buscar en la Biblioteca Nacional una publicación sin tener el titulo exacto de la misma es una tarea mas que ardua. El médico Eduardo Fonseca, estudioso del carnaval coruñés lo ha hecho y ha tenido su recompensa al encontrar el folleto del primer apropósito que se representó en el Circo de Artesanos en 1872. Además, ha localizado en la Biblioteca de Santiago otros dos folletos de 1863 hasta ahora desconocidos y que adelantarían el comienzo de los apropósitos en la ciudad. Hasta ahora, los pocos historiadores que han estudiado el carnaval coruñés, como Santiago Daviña, Félix Estrada Catoira en su historia del Circo de Artesanos de 1930 o las referencias de Luis Iglesias de Souza en los cuatros tomos de su Diccionario de la Lírica Española (Diputación de A Coruña), daban por perdidos los folletos de los apropósitos de 1872 y 1873 y apuntaban que el primero que se conservaba era el de 1874. «Buscaba algo así como Apropósito carnavalesco que era como aparecía la propuesta de los socios del Circo de Artesanos», explica Fonseca, jefe de servicio en el Hospital Abente y Lago y autor de esta investigación «que hice por entretenimiento».