Máscaras, teatro e parateatralidade en Galicia

Filgueira Valverde (1975) explica no prólogo da primeria edición de Teatro de

Máscaras de Otero Pedrayo que Castelao, nunha viaxe a París, coñeceu un tipo de teatro

no teatro ruso La Chauve-Souirs de Nikita Balief, que describiu como “a estilización de todo:

parola, mímica, música, pintura, danzas”. De este teatro sacou numerosas ideas, que foron

as que impulsaron a escrita do Teatro de Máscaras xunto con Otero Pedrayo. Castelao

pretendía iniciar un novo teatro, onde os recursos escénicos fosen primordiais e no que “os

actores paralizan os xestos en máscaras”. Querían facer un teatro galego e moderno, un

“Teatro da Arte” amparado na creación paratearal galega (Lourenzo Modia, 2012),

realizando uhna renovación estética a través dunha síntese das belas artes. O Teatro de Máscaras constrúese sobre a plasticidade, o movemento e a sonoridade. De todos xeitos,

Teatro de Máscaras publicouse sen chegar a ser revisado ou adaptado por Castelao debido

a que foi desterrado a Extremadura no outono de 1934. A pesar dos seus esforzos, este

novo teatro non se chegou a consolidar en Galicia.

Co xurdimento do Teatro Independente o actor

despraza ao autor e a expresión corporal cobra moita máis importancia; por outro lado,

volven formas expresivas como o folclore e a parateatralidade, a arte do pobo, a música, as

festas, etc. Neste aspecto, Galicia é unha

Antroido era unha compañía creada en 1974 encabezada por Roberto Vidal Bolaño,

quen tiña moi presentes a cultura, sociedade e tradición galegas nos seus textos e nas súas

creacións, o cal se plasma nas montaxes desta compañía (Real Academia Galeca, s.f.).

Troula é outra compañía indepediente nacida en 1977 que abogaba pola profesionalización

e independencia do Teatro,

Actualidade

A pesar da evolución do Teatro Galego e dos esforzos de Castelao por crear un

“Teatro do Arte” baseado no parateatral; así como posteriormente do Teatro Independente e

compañías como Antroido e Troula, este non acaba de desenvolverse de todo. Actualmente

en Galicia non existe un Teatro de Máscaras que responda a unha tradición galega. Ben é

certo que si existen distintas compañías, varias aínda activas, que teñen realizado

espectáculos con máscaras. Trátase de compañías como Chévere, Sarabela, Caramuxo,

Nauta, etc. Ademais, ao longo dos anos téñense realizado distintas obras no CDG con

máscaras, aínda que non abundan; por exemplo, entre 1984 e 2004 realizáronse menos de

dez. (C.D.G. 2004). De todos xeitos, o teatro de máscaras que se pode dar

esporádicamente en Galicia non se sustenta en ningunha base tradicional, senón que máis

ben bebe de distintas culturas ou xorde como algo novo; cada espectáculo é unha nova

invención de máscaras segundo os intereses da compañía ou da equipa artística, pero non

responden a unha tradición existente.

teatro ritual, si existe unha ampla tradición de

máscaras en fenómenos parateatrais galegos. Concretamente o Entroido, o Corpus, e

outros eventos folclóricos, que contan cunha amplísima historia que se remonta séculos

atrás. (J. Montañés, s.f.) Son fenómenos que son distintos en cada cidade onde se

16

celebran, e que se aprenden de xeración en xeración, dentro da cultura dos pobos, máis

que como algo profesional.

Dentro destes fenómenos pódese falar de teatralidade pois, por exemplo, todo no

Entroido ten que ver co teatro: os diálogos, as parodias, as máscaras, os disfraces... todo

isto se relaciona cun ambiente de teatro relacionado coa festa e o rito. Ademais, son ben

coñecidas as máscaras do entroido galego: os peliqueiros, as pantallas, os choqueiros, os

felos, os cigarróns, os boteiros... Cada unha típica de diferentes localidades, aínda que

destaca especialmente o entroido de Laza, Xinzo de Limia, Verín, Maceda... que son

coñecidos en toda a Penísula e atraen moitas persoas interesadas ano tras ano.

No caso co Corpus Christi, este conta con procesións que son todo un espectáculo

parateatral, pois dipoñen de bailes, actores, entremeses, carros adornados, decoracións

urbanas pola rúa, máscaras, xigantes, cabezudos, a Coca, etc. (J. Montañés, s.f.).

Especialmente destacan os xigantes e cabezudos, que nos últimos anos se foron

recuperando e restaurando cada vez máis, por exemplo a asociación Volandeira de

cambados, que no ano 2008 recuperou a tradición dos papamoscas; ou a asociación de

Sarria: Crearte, que restaurou no 2012 algúns xigantes e un cabezudo, e a maiores

elaborou outros cabezudos novos para as festas de San Xoan. Actualmente estas figuras

están presentes en máis dun centenar de localidades galegas (J. Montañés, s.f.). No

tocante ás máscaras do Corpus, están por unha banda as que representan aos Santos e

Apóstolos, e por outra hai un grupo de máscaras burlescas ou diabólicas que realizan

piruetas e travesuras.

Do mesmo xeito que actualmente se está a producir unha renovación da música

galega, con cada vez máis xuventude creando música en galego e adaptándoa ou

mesturándoa con sons máis actuais, pode ocorrer o mesmo co teatro. Sería abraiante ver

un espectáculo de grandes dimensións que mesturase a música, os instrumentos, os canto

tradicional, o baile, os traxes tradicionais de distintos fenómenos folclóricos, as máscaras,

xigantes, cabezudos, títeres, etc, galegos. Poderíanse mesturar de distintas formas, ou ben

adaptalos á actualidade ou ás innovacións que pode ofrecer a tecnoloxía, a distintos

espazos a maiores do teatro, etc. Por outra banda, é interesante o feito de que estes

elementos poidan utilizarse tanto para o teatro máis convencional como para crear un teatro

danza ou mesmo un teatro circo ou teatro de rúa. En calqueira caso, sería unha marca

propia, unha seña de identidade.

Ademáis do interese artístico e estético que tería un teatro así, penso que tamén

sería unha boa forma de manter e perpetuar no tempo a cultura e o idioma que estiveron no

seu tempo castigadas e censuradas. Realizar unha renovación teatral deste estilo pode

axudar a fuxir desa imaxe de vello e antigo, que aínda perdura mesmo entre os propios

galegos (especialmente os máis novos e nas zonas máis urbanas), e que non é máis que

un prexuízo. Levar por España (e mesmo por fóra de España) un teatro así sería un xeito de

reivindicar, exhibir e defender a nosa cultura, así como de presentar e dar a coñecer algo

18

que nos representa como pobo. Do mesmo xeito que o Entroido en Galicia, por exemplo,

desperta un interese a nivel nacional e incluso internacional, o teatro podería tomar o

mesmo rumbo.